การสานตะกร้า
หากย้อนไปในอดีตเมื่อ ๒๐ กว่าปีก่อน
งานหัตถกรรมพื้นบ้านของชาวบ้านในอำเภอ หนองบุญมาก จังหวัดนครราชสีมา
ก็คงไม่แตกต่างจากชาวบ้านในเขตอื่น ๆ ของภาคอีสานเท่าใดนัก
ส่วนใหญ่จะมีความสามารถในการทำเครื่องจักสานต่าง ๆ อาทิ ตะกร้า กระบุง กระเชอ
ไม้กวาดทางมะพร้าว ฯลฯ ไว้ใช้กันเองในครัวเรือน
ด้วยสภาพภูมิประเทศที่ยังอุดมสมบูรณ์ไปด้วยพรรณไม้นานาชนิด
รวมทั้งป่าไผ่ที่เป็นวัตถุดิบสำคัญในการนำมาทำเป็นเครื่องจักสาน
แต่เมื่อกาลเวลาผันแปร
เทคโนโลยีและวัฒนธรรมสมัยใหม่เดินทางมาถึง สภาพภูมิประเทศเปลี่ยนแปลงไป
อำเภอหนองบุญมากก็คงไม่แตกต่างจากเขตพื้นที่อื่น ๆ
ที่ภูมิปัญญาด้านการทำหัตถกรรมพื้นบ้านค่อย ๆ
ถูกทดแทนด้วยข้าวของเครื่องใช้ที่เป็นวัสดุสังเคราะห์ต่าง ๆ เช่น พลาสติก
ชาวบ้านผู้มีฝีมือในการจักสานต่างค่อย ๆ ล้มหายตายจากไปตามอายุขัย คงเหลือแต่ผู้สูงอายุที่ยังพอมีเรี่ยวแรง
เที่ยวหาลำไผ่ที่นับวันก็หายากขึ้นทุกที มานั่งเหลาเป็นเส้นตอก
นำมาสานตะกร้าหรือกระบุงไว้ใช้เองในยามว่าง
ในหมู่บ้านหนองหัวแรด หมู่ที่ ๑ ตำบลแหลมทอง
อำเภอหนองบุญมาก ก็เช่นกัน มีคนเฒ่าคนแก่กลุ่มหนึ่งซึ่งมาตั้งรกรากและสร้างครอบครัวเป็นรุ่นแรกๆ
ของชุมชนบ้านหนองหัวแรด หรือที่ชาวบ้านเรียกกันว่าเป็น “ รากบ้าน
” คนเฒ่าคนแก่กลุ่มนี้ยังคงใช้เวลาว่างนั่งทำไม้กวาดทางมะพร้าวและตะกร้าสานจากไม้ไผ่เอาไว้ใช้เองและขายให้คนในชุมชน
ซึ่งแต่เดิมตะกร้าของชาวบ้านกลุ่มนี้ยังทำจากไม้ไผ่เหมือนในสมัยก่อน
ต่อมาเมื่อประมาณปี ๒๕๔๘ จึงได้มีผู้ริเริ่มการสานตะกร้าจากก้านมะพร้าว คือ
นางเรี่ย เอบมณฑล อายุ ๗๖
เนื่องจากลูกสาวได้ซื้อตะกร้าสานด้วยก้านมะพร้าวจากตลาดนัดมาให้ดู
นางเรี่ยจึงได้ทดลองนำก้านมะพร้าวมาสานตาม
แม้ว่า นางเรี่ยจะไม่ใช่คนแรกที่คิดค้นการสานตะกร้าจากก้านมะพร้าว
แต่ด้วยภูมิปัญญาหรือความรู้เดิมที่มีอยู่เป็นทุนในเรื่องงานจักสาน
ทำให้สามารถเรียนรู้การสานตะกร้าจากก้านมะพร้าวได้อย่างรวดเร็ว
และนางเรี่ยยังพบว่าการสานก้านมะพร้าวมีขั้นตอนการทำง่ายกว่าไม้ไผ่
ประกอบกับไม้ไผ่ในหมู่บ้านก็หายากมาก ต่างจากต้นมะพร้าวที่ยังมีปลูกกันทั่วไป
นางเรี่ยและครอบครัว คือ สามีผู้มีฝีมือในการจักสานเช่นกัน
และลูกสาวที่พยายามเรียนรู้จากพ่อแม่ ได้ช่วยกันออกแบบตะกร้าในรูปทรงต่างๆ
ใช้เวลาว่างนั่งสานและพัฒนาฝีมือไปเรื่อยๆ จนสามารถจำหน่ายให้คนในหมู่บ้านบ้าง
ตามตลาดนัดบ้าง บางครั้งมีคนมาสั่งทำถึงบ้าน เพื่อนบ้านที่อยู่ใกล้กันก็ฝึกสานตาม
ปัจจุบันตะกร้าก้านมะพร้าวจึงกลายเป็นหัตถกรรมพื้นบ้านที่ได้รับความนิยมในชุมชน
ทุกวันนี้
นอกจากนางเรี่ยและครอบครัวที่สานตะกร้าจากก้านมะพร้าวเป็นแล้ว
ยังมีเพื่อนบ้านที่อยู่ใกล้เคียงซึ่งก็คือกลุ่มคนเฒ่าคนแก่ที่มีภูมิปัญญาในด้านการจักสานอยู่แล้ว
สานตะกร้าจากก้านมะพร้าวเป็นงานยามว่างที่สามารถสร้างรายได้เสริมให้แก่ครอบครัวได้ด้วย
กลุ่มสานตะกร้าจากก้านมะพร้าว บ้านหนองหัวแรด
ตำบลแหลมทอง อาจไม่ใช่กลุ่มที่รวมตัวกันอย่างเป็นทางการ
ไม่ได้รับการสนับสนุนจากภาครัฐ ไม่ได้เป็นสินค้าโอท็อป
และคนทำเองก็ไม่ได้หวังว่าจะต้องทำเป็นกิจการใหญ่โตเพื่อไปแข่งขันกับสินค้าอื่นๆ
ขอเพียงเป็นอาชีพเสริมที่มีรายได้เล็กๆ น้อยๆ
อาศัยว่าเป็นการทำงานแก้เหงาของคนในวัยชรา
สิ่งที่น่าสนใจศึกษาจากกลุ่มนี้จึงไม่ใช่แค่กระบวนการหรือขั้นตอนการสานตะกร้าเท่านั้น
แต่เป็นร่องรอยในอดีตของชุมชน และภูมิปัญญาชาวบ้านอันทรงคุณค่า
ที่รอคอยให้คนรุ่นใหม่ได้เข้ามาเรียนรู้และช่วยกันสืบทอดต่อไป
๑. วัสดุและอุปกรณ์สำหรับสานตะกร้าก้านมะพร้าว
๑.๑ ก้านมะพร้าว
๑.๒ ไม้ไผ่
๑.๓ ปอทอเสื่อ ( ปอเทียมเส้นเล็ก ) ๑.๔
หวายเทียม
๑.๕ ลวด ๑.๖ คีมล็อก
๑.๗ คีมปากนกแก้ว ๑.๘ คีมปากจิ้งจก
๑.๙ กรรไกรตัดกิ่งไม้ ๑.๑๐
เลื่อยสำหรับตัดไม้ไผ่
๑.๑๑ เหล็กแหลม ๑.๑๒ มีดตอก
๑.๑๓ มีดใหญ่ ๑.๑๔ สายวัด
๑.๑๕ เข็มเย็บผ้าเบอร์ใหญ่ ๑.๑๖ ดินสอหรือปากกา
๒. ขั้นตอนการสานตะกร้าก้านมะพร้าว
๒.๒ นำก้านมะพร้าวมาเหลาใบออก
ใช้มีดขูดให้เกลี้ยง จากนั้น นำไปตากแดดให้แห้งเพราะจะทำให้สานตะกร้าได้แน่น
ไม่หลวม และช่วยป้องกันไม่ให้ขึ้นราได้ง่าย
๒.๓ เหลาไม้ไผ่ให้เป็นเส้นแบน ๆ
ความหนาแล้วแต่ความต้องการ เพื่อใช้ขดเป็นวงสำหรับทำโครงตะกร้า
ต้องการให้เป็นรูปทรงใดอยู่ที่ขั้นตอนนี้ ตะกร้า ๑ ใบใช้โครงไม้ไผ่ ๕ อัน
ประกอบเป็นส่วน ก้นตะกร้า ๒ อัน ตัวตะกร้า ๑ อัน (ส่วนกลาง ) และปากตะกร้า ๒ อัน
๒.๔
นำก้านมะพร้าวที่เหลาและตากแดดเรียบร้อยแล้วมาสานไขว้กันไปมา
ให้มีความถี่ห่างแล้วแต่ความต้องการ โดยเริ่มสานกับโครงไม้ไผ่ส่วนที่เป็นตัวตะกร้า
ใช้ปอทอเสื่อที่ร้อยเข็มแล้วมัดให้ก้านมะพร้าวกับโครง ไม้ไผ่ติดกัน ขั้นตอนนี้ต้องพยายามจัดก้านมะพร้าวให้เรียงเสมอกัน
และมัดด้วยปอทอเสื่อให้แน่นหนา
๒.๕
เมื่อสานส่วนตัวตะกร้าจนรอบแล้วจึงสานก้นตะกร้าโดยใช้โครงไม้ไผ่ประกัน ๒ วง
และมัดด้วยลวด และหวายเทียม
๒.๖ จากนั้นนำโครงไม้ไผ่อีก ๒ อัน
ประกบตรงส่วนปากตะกร้า ใช้ลวดและหวายเทียมมัดเช่นกัน
ขั้นตอนนี้จะตกแต่งปากตะกร้าด้วยการสานหวายเทียม
๒.๗
รวบก้านมะพร้าวส่วนที่เหลือทั้งสองข้างไว้ด้วยกัน
แล้วนำก้านมะพร้าวทั้งสองข้างมัดเชื่อมต่อกันด้วยหวายเทียมเพื่อเป็นหูตะกร้า
ตัดก้านมะพร้าวที่ยาวเกินไปออกและตกแต่งให้เรียบร้อย
ร่วมเรียนรู้และขอข้อมูลเพิ่มเติมได้ที่
นางเรี่ย เอบมณฑล อายุ 76 ปี
อยู่บ้านเลขที่ 155
หมู่ 1 ตำบลแหลมทอง อำเภอหนองบุญมาก
จังหวัดนครราชสีมา